Qutluq qaghan’s Altar and Monument

Abstract

International Turkic Academy and the Mongolian Academy of Sciences jointly carried out archeological excavation at nine burial sites, which date back to the old Turkic period, in the Nomgon valley in Khashaat soum, Arkhangai aimag (province) in 2019-2022. During the “Nomgon-2” excavations, we conclude that the burial site was dedicated to the restorer of the Second Turkic empire, Elteris, who reigned as Qutluq Qaghan in 682-692, the father of Bilge Qaghan and Kültegin. The capped head and lower part of the Qaghan statue, two smaller pieces of a stone head statue, two stone statues of sheep, a stone statue of a lion with two cubs, roof ceramics, surface ceramics, bricks, a sacred square stone with a center hole, and other historical objects have been found from the sacred sites. At the sacred site’s зэл чулуунаас the seal of the “eshir” (Ashina) royal dynasty was found. The discovery of this stone stele with inscriptions is significant for global nomadic civilization and Turkic studies. During the archeological excavations, it is found for the very first time that the stele, of which two wolves and lotus are inscribed in the upper part, with inscriptions in Old Turkic, Sogdian, and Brahmi scripts. In particular, “Qutluq Qaghan” is clearly written in Old Turkic and Sogdian.

Товчлол. Монгол улсын ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Олон Улсын Түрэг Академи хамтран 2019, 2022 онд Архангай аймгийн Хашаат сумын Номгоны хөндийд эртний Түрэгийн үеийн тахилын онгон цогцолборт археологийн хайгуул, малтлага судалгааг хийсэн юм. «Номгон-2» тахилын онгон цогцолборт хийсэн малтлагын явцад Түрэгийн хожуу хаант улсыг сэргээн тохинуулагч Кутлук хаанд зориулсан дурсгал болох нь тодорхой болсон. Кутлук «Элтэрис» хаан нь алдарт Билгэ хаан, Күлтегин жанжины эцэг юм. Малтлагаар хүн чулуун хөшөөний малгайтай толгойн болон доод хэсэг, хүн чулууны хоёр толгойн хугархай, хоёр чулуун хонь, хоёр гүентэй чулуун арслан, дээврийн ваар, нүүр ваар, тоосго, дундаа нүхтэй тахилын шоо чулуу зэрэг эд өлгийн зүйлийг илрүүлсэн юм. Мөн зэл чулуунаас «эшир» (ашина) аймгийн янгир тамга олдсон. Нүүдлчдийн түүхэнд тэр тусмаа Түрэг судлалын хувьд бичээстэй гэрэлт хөшөө шинээр олдож байгаа нь онцгой шинэ нээлт болж байна. Археологийн малтлагын явцад гэрэлт хөшөөний дээд хэсэгт нь хос чоно, бадамлянхуа цэцгийн дүрс сийлсэн бөгөөд эртний Түрэг, Согд, Брахми бичгээр сийлсэн хос хэлний бичээс бүхий гэрэлт хөшөө анх удаа олдож байгаа юм. «Кутлук каган» гэсэн бичээс нь эртний Түрэг, Согд бичгийн хэсэгт хос хэлээр тод бичигджээ.

Кутлуг хааны тахилын онгон цогцолбор, гэрэлт хөшөө

Түлхүүр үгс: Кутлук каган, Елтерис каган, эртний Түрэг бичиг, Согд бичиг, Брахми бичиг, гэрэлт хөшөө, эртний түрэгийн тахилын онгон цогцолбор, чулуун арслан, чулуун хонь, шоо чулуу, дээврийн нүүр ваар, тоосго