Studia Archaeologica

Preliminary results of Archeozoological research in Khalzan Shireg

Delgermaa Lkhagvadorj — 2022-12-29

In 2016, 557 animal bones were found in the hands of 35 horses, 104 cows, 147 sheep, 1 goat, 3 dogs, 130 large animals and 137 small animals. In 2018, 457 bones of horses - 30, cows - 26, sheep - 129, goats - 5, large animals - 100, small animals - 165, dog bones - 4 were included in the survey. In the future, more detailed research and more detailed laboratory tests will be critical to expanding the scope and scope of the work.

Халзан ширэг балгасны малтлагаас илэрсэн мал, амьтны ясны судалгаа

Товчлол. 2004 онд Монгол Японы хамтарсан “Бичээс” төслийн баг Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын нутаг, Шаргын голын өмнөд хөвөөнөө, Шаргын цагаан нуурын зүүн өмнөд биед Алтайн нурууны зүүн хойд бие, алдарт 33 говийн нэгэн болох Шаргын говийн зүүн өмнөд захад байрлах нэгэн балгасыг олж илрүүлэн судалжээ. Хамтарсан төслийн багийнхан анхны дэвсгэр зураг, тодорхойлолт сэлтийг үйлдэн тайлан хэлбэрээр анх нийтлүүлжээ. Ингээд 2014 оноос эл балгасны туурьд хэдэн жил дараалан археологийн малтлага судалгаа явуулжээ.
2016, 2018 онд Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын нутагт орших Халзан ширэг балгасанд хийсэн археологийн малтлага судалгаагаар адуу, үхэр, хонь, нохой, бод, бог малын яснууд илэрсэн. Ясны хадгалалт харьцангуй сайн.

Түлхүүр үгс: археозоологи, адуу, үхэр, хонь, ямаа, нохой, бод бог

Decorations of the Bogtag Headdress

Nandin-Erdene Nyam-Osor — 2022-12-29

We will discuss decorations on a Mongolian wife hat. Two decorations were found in the second burial at Buural Mountain in Khongor sum, Darkhan Uul province in 1980. They are stored in the Funds of Institute of Archaeology, Mongolian Academy of Sciences. In total, there are two fragments.
The first decoration is well-preserved and round in shape. The chemical analyses of the first artefact show that it is made of silver and gold. On it, there are two other metal decorations in the shape of a sun and a moon, which demonstrates the link to the Xiongnu and Mongol Empire totem, ritual, and ancestry.
The second decoration was found in a broken state, with half of the piece being lost. We were able to reconstruct the piece to get a complete decoration pattern, which was determined to be a “Chandmani” pattern. The artefact comprises a small piece of organic textile and stone. We analyzed the textile under a microscope and found that the textile was made using a weaving method called a “yorog”.

Богтаг малтайн нэгэн цог чимгийн тухай

Товчлол. Энэхүү өгүүлэлд Шинжлэх Ухааны Академийн Археологийн хүрээлэнгийн сан хөмрөгт хадгалагдаж буй, 1980 онд археологич Д.Наваан, Х.Лхагвасүрэн нарын судалгааны багийнхан Дархан уул аймгийн Хонгор сумын нутагт орших Буурал уулын 2-р булшинд хийсэн археологийн малтлага судалгаагаар олдсон дундад зууны үед хамаарагдах нэгэн цог чимгийн тухай өгүүлэх болно. Бид тухайн олдворыг судалгааны эргэлтэд оруулахыг зорьж байгаа юм.

Түлхүүр үгс: Цог чимэг, богтаг малгай, чандмань хэлбэр, Буурал уул, дундад зууны үе

Newly discovered anthropomorphic Stone Statue fromterritory of Khӧvsgӧl aimag

Ankhbayar Batsuuri — 2022-12-29

In 2020, these 3 anthropomorphic stone stelae and their ritual components were registered and documented during the fieldwork to rescue very rare and valuable historical finds of the Bronze and Early Iron Ages which were randomly found by local people in Khӧvsgӧl aimag. It was able to date these anthropomorphic stones back to the time of the ancient Tureg Khaganate of Inner Asia based on their form, depictions, and compositions. One of them is clearly representing that the monument for the high-ranking person in terms of components such as a stone box, an earthen wall, and a line of standing stones as known as balbal. This pilot study will help to clarify the issues of early medieval history and culture in the northern part of Mongolia.

Хөвсгөл аймгийн нутгаас шинээр илрүүлсэн хүн чулууд

Товчлол. 2020 онд Хөвсгөл аймгийн нутгаас иргэдийн санамсаргүй олсон олдворууд хүрэл, төмрийн түрүү үеийн ховор, түүхийн үнэт дурсгал болох нь тодорхой болсон тул тэдгээрийн олдсон газрыг нарийвчлан нягтлан судлах зайлшгүй авран хамгаалах ажлын явцад 3 хүн чулуу, тахилын онгоныг бүртгэн баримтжууллаа. Тэдгээр хүн чулуудын дүрслэл, дүр байдал, бүрэлдэхүүн нь Эртний Түрэгийн хаант улсын үед холбогдож байна. Зарим хүн чулуунд чулуун хашлага, шороон хэрэм, зэл чулуу бүхий тахилын онгонтой тул өндөр язгууртай хүнд зориулсан дурсгал болохыг илтгэж байлаа. Дээрх хэрэглэгдэхүүн Монгол орны умар нутаг дахь дундад эртний түүх соёлын асуудлуудыг тодруулахад нэмэр болох нь дамжиггүй.

Түлхүүр үгс: Хөвсгөл аймаг, хүн чулуу, түрэг

Conservation of archaeological objects and challenges

Erdenetsetseg Ravdanbat — 2022-12-29

The Institute of Archaeology, MAS has a rich collection of archaeological artifacts discovered by generations of archaeologists since the 1940s. The Institute has been planning and implementing the works to improve the preservation and protection of the collection, restoration of artifacts, and training specialists in stages.
Since 2012, comprising 1904 items of archaeological artifacts were restored in the laboratory of Institute, those are 591 items metal objects, 45 items ceramic potteries from the Eneolithic period to the Mongolian empire, 1120 items of Buddha statues of Tathagatas, 64 items of religious objects, and 84 items of wood, bone, and leather found from cave burials. In this article the authors presented the results of the conservation, preservation, and restoration of artifacts, achievements, problems faced, and how they were solved.

Археологийн олдворын сэргээн засварлалтын зарим асуудлаас

Товчлол. ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн нь 1940-өөд оноос хойш үе үеийн археологичдын судалж илрүүлсэн олдворын арвин баялаг сан хөмрөгтэй билээ. Археологийн хайгуул, малтлага судалгааны ажлын үр дүнд цуглуулсан олдвор хэрэглэгдэхүүний хадгалалт хамгаалалт, сэргээн засварлах ажлын үр дүн, ололт амжилт, тулгарч байсан асуудал бэрхшээл, түүнийг хэрхэн шийдвэрлэсэн талаарх үр дүнг тоймлон өгүүлэхийг зорив.

Түлхүүр үгс: Археологийн олдвор, сэргээн засварлалт, хадгалалт хамгаалалт

The Middle Paleolithic of the Gobi Altai

Khatsenovich Arina M. — 2022-12-29

Stratified Middle Paleolithic industries in Mongolia are mostly known from final Middle Paleolithic complexes in the Orkhon and Kharganyn Gol valleys in the north-central part of the country, while Middle Paleolithic complexes from Tsagaan Agui have not attracted as much attention. Re-analysis of archaeological collections made during excavations of Tsagaan Agui Cave in 1987–1989 have made it possible to define transitional and index tool types as well as systems of primary flaking. More recent excavations of Tsagaan Agui place the lithic complexes identified there in the 1980s into a more refined chronological sequence. Preliminary technological and typological analyses indicate a non-Levallois Mousterian character for the Middle Paleolithic industry at Tsagaan Agui Cave. Here, we attempt to identify analogies of this industry in Siberia and eastern Asia.

Говийн Алтайн дунд палеолитын үе

Товчлол. Монголын дунд палеолитын үеийн соёлт давхарга бүхий дурсгалууд тухайн үеийн төгсгөлийн шатанд хамаарах Орхон гол, Харганын голын сав дагуух суурингуудаар илэрхийлэгддэг. Цагаан агуйн дунд палеолитын үед хамаарах давхаргаас гарсан олдворууд удаан хугацааны туршид судлаачдын анхааралд өртөлгүй орхигдсон байна. Тус агуйд 1987-1989 онд хийсэн малтлагын явцад олдсон олдворуудыг дахин нягтлан үзэх явцад өгүүлэн буй үеийг төдийгүй шилжилтийн үеийг илтгэн харуулах олдвор, зэвсгийн зүйлс гарч ирсэн бөгөөд тэдгээрээр анхдагч цуулалтын явцыг сэргээн харах боломжтой болсон. Цагаан агуйд шинээр хийж буй судалгааны явцад 1980-аад оны үед олдсон эдгээр олдворыг агуулан байсан давхаргын он цагийг нарийвчлан тогтоох боломжийг олгох нь гарцаагүй билээ. Олдвор хэрэглэгдэхүүнийг үйлдсэн арга, төрөл зүйн үүднээс нь харахад леваллуагийн бус мустьен үйлдвэрлэлийн аргаар хийгджээ хэмээн урьдчилсан байдлаар таамаглаж болохоор байна. Тус өгүүлэлд чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн энэхүү аргаар хийгдсэн бусад дурсгалтай харьцуулсан судалгааг хөндөн авч үзлээ. 2021 оны Цагаан агуйн малтлага судалгаа нь урьд өмнө судлагдаагүй хойд хэсгийг судлахдаа байгалийн шинжлэх ухааны цогц шинжилгээ хийх өргөн боломж байгааг батлан харууллаа.
Түлхүүр үгс: Цагаан агуй, дунд палеолит, леваллуагийн бус мустье, чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэл

Paleolithic site at the Bogd Mountain

Bolorbat Tserendorj — 2022-12-29

The stone age sites of Bogd Mountain, located in the area of Uulbayan soum, Sukhbaatar province, were discovered for the first time in the spring of 2019, and a total of 124 lithic artifacts were collected. There are a total of 27 pieces of artefacts of the Levallois types core; Single- and double-platform cores with parallelscars on their flaking surfaces are also known. Tools comprise 33.9% of the total artifacts recovered and include 6 types; however, retouched blanks types dominate.This is site belong to the stages Inintial Upper Paleolithic and Early Upper Paleolithic. Presumably, they have been preserved In situ on the surface in desert, without post-depositional impact.

Богд уулын палеолитын дурсгал

Товчлол. Монгол орны зүүн өмнөд хэсгийн тал, хээрийн бүс нутгийн палеолитын судалгаа харьцангуй хожуу үеэс хийгдэж эхэлсэн байдаг. Энэхүү өгүүлэлд Богд уул хэмээх газраас шинээр илрүүлсэн палеолитын ил суурингийн тухай авч үзэж, бүс нутгийн эртний түүхийн хэрэглэгдэхүүнийг баяжуулахыг зорьсон болно. Богд уулын суурин нь байршил зүйн хувьд тухайн орчны өмнө нь судлагдсан дурсгалтай төстэй. Өмнө талдаа уудам цэлгэр хөндийтэй, араасаа өндөр уулсаар нөмөрлөсөн бөгөөд эртний гол усны эрэг хөвөө даган оршиж буй нийтлэг байдалтай. Чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн бүх шатны илэрхийлэл болсон анхдагч цуулалт, багаж зэвсэг, үйлдвэрлэлийн хаягдлын төлөөллийг судлаачид газрын хөрсөн дээрээс илээр түүвэрлэсэн нь чулуун зэвсэг хийх түүхий эдэд тулгуурласан суурин-дархны газар энд байсныг илэрхийлдэг. Мөн чулуун зэвсгийн бүрдэлд леваллуагийн төрхийн үлдэц олдсон нь тухайн бүс нутгийн дээд палеолитын эхэн үеийн үйлдвэрлэлийн онцлогийг илэрхийлэх баримт хэмээн үзсэн бөгөөд бүхэлдээ дээд палеолитын түрүү болон эхэн шатанд хамаарахыг тогтоосон байна.
Түлхүүр үгс: Богд уул, дээд палеолит, үлдэц, зэвсэг, цуулдас

The study of bronze knifes at the museum of Dundgovi and Umnugovi provinces

Matsumoto Keita — 2022-12-29

The development and changes of nomadic pastoralism during the Bronze Age (2nd-1st millennium BCE) have become the main research focus of many scholars around the world. Especially the territory between southern Siberia and Inner Mongolia plays a significant role in understanding the prehistoric cultural landscape as it contains various archaeological monuments from different time periods. In this article, we present our research on bronze knifes collected from the ground surface. We focus on changes in the typology and design of these knives, which are essential tools of nomadic communities.
Therefore, bronze knifes are important artifacts that can shed light on the technological advances of ancient nomadic people. We studied designs and production methods of bronze knifes and traced changes over time since the 1st millennium BCE. Our analysis demonstrates a noticeable change in knifes. We suggest that the changes might have been triggered by the formation of equestrian nomadic cultures as well as environmental changes.

Дундговь, Өмнөговь аймгийн музейд хадгалагдаж буй хүрэл хутганы судалгаа

Товчлол. Сүүлийн жилүүдэд НТӨ II-I мянган жил буюу хүрлийн үеийн нүүдэлчдийн соёлын үүсэл, хөгжлийн онцлогтой холбогдох олон төрлийн эх хэрэглэгдэхүүний судалгаа эрчимтэй хийгдсээр байна. Хүрэл зэвсгийн үед холбогдох археологийн дурсгалууд Монгол оронд элбэг бөгөөд Евроазийн бүс нутагт тархсан олон янзын соёлуудын харилцан хамаарлын асуудлыг тодруулахад өмнөд Сибириэс Цагаан хэрмийн бүс нутаг хүртэлх газар нутгийн судалгаа нь чухал байр суурийг эзэлдэг билээ.
Энэхүү өгүүлэлд монгол орны өмнөд бүс нутгаас түүврээр олдсон хүрэл хутганы хэлбэрийн өөрчлөлтийн талаар хийсэн судалгааг та бүхэнд толилуулж байна. Хүрэл хутга нь нүүдэлчин ард түмний өдөр тутмын амьдралд чухал үүрэгтэй төдийгүй түүнийг хийсэн технологийн арга барил, шинж чанарыг нь судлах боломжийг олгодог. Судалгаанд хамрагдсан хүрэл хутганы үйлдвэрлэл, хийх арга зүй, хэлбэрийг судалсны үр дүнд НТӨ I мянганы эхэн үеэс хойш хүрэл хутганы хийц, хэлбэрт ямар өөрчлөлтүүд гарсныг тогтоохыг зорилоо.

Түлхүүр үгс. Хүрэл хутга, Евроазийн бүс нутаг, хүрэл зэвсгийн үеийн нүүдлийн соёл, үйл ажиллагааны өөрчлөлт

Images of warriors with the shield from Bichigt Mount in Ikh Bayan Mountain

Tserendagva Yadmaa — 2022-12-29

This article analyzes the image of the warrior with the shield – one of the most beautiful petroglyphs, discovered near Bichigt Mount in Ikh Bayan Mountain ridge, Bayanlig sum, Bayankhongor aimag. During the survey in 2019, when autors have being photographing, documenting and re-examining the petroglyphs of Bichigtiin am, they discovered an image of the fighting warriors, equipped by bows and axes. The carving was located on the rock, on the left side of the Mouth. The color of depiction is almost the same as rock background, that indicates the early age of this petroglyphs and makes possible relating it to Bronze Age. It is quite typical scene for the Bronze Age rock art – infighting with usage of different kinds of weapon. But there very few images with warrior, who uses the shield as the main security guard. The shield on this image is very similar to the penthahedral objects that can be found depicted on the deer stones and usually interpreted as the part of the ammunition. This is first time, when petroglyph, represented the warrior, holding the shield to protect himself from the arrows of other warriors. This discovery is unique and significant for understanding of types of ammunition and traditions of rock art in Bronze Age: we suppose that the picture finalized the discussion on meaning of penthahedral objects on the deer stones, found in Mongolia and neighboring territories.

Их Баян уулын Бичигтийн амны бамбайт дайчны дүрслэл

Товчлол. Энэ өгүүлэлд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг Их Баян уулын Бичигтийн амнааc шинээр илрүүлэн олсон хадны нэгэн гайхамшигт зураг болох бамбайгаар зэвсэглэсэн дайчны дүрслэлийг нийтэлж байна.
2019 оны хавар, зохиогчид Бичигтийн амны хадны зургийн гэрэл зураг авах, баримтжуулах, шинэ дурсгал олж илрүүлэх, дахин судлах ажлын хүрээнд нэгэн хошууны хаданд сийлсэн нум болон байлдааны сүхээр хоорондоо тулалдаж буй өгүүлэмжтэй зургийг илрүүлэн олсон юм. Хүрэл зэвсгийн үеийн хадны зурагт хоорондоо төрөл бүрийн зэвсгээр ойрын зайнаас тулалдаж буй байдлыг илтгэн харуулсан зохиомжит зураг олон байдаг хэдий ч хамгаалалтын гол зэвсэглэл болох бамбай барьсан дайчны дүрслэл тун ховор юм. Энэ зурагт дүрслэгдсэн дайчин эрийн барьсан бамбай нь буган чулуун хөшөөний зэр зэвсэг дотор олонтоо тааралдах таван талт дүрслэлтэй адилхан байна. Ийнхүү буган хөшөөнөө олон тоогоор дүрслэгдсэн байдаг бамбайн дүрслэл хадны зурагт анх удаа бодит байдлаар буюу дайчин эр гартаа барьж, нум сум харваж буй дайчны сумнаас хамгаалан буйгаар дүрслэгдсэнээр олдож байгаа нь судалгааны асар их ач холбогдолтой юм.
Манай орон болон хөрш зэргэлдээх орны бүс нутгийн буган хөшөөн дээр сийлэгдсэн, учир холбогдол, зориулалт нь маргаан дагуулж ирсэн дүрслэл бодитоор олдож хүрэл зэвсгийн үеийн судалгааны нэгэн маргаантай асуудалд цэг тавилаа хэмээн үзэж байна.
Бамбайт дайчны зургийн хадгалагдсан байдал, сийлсэн арга барил зэрэгт үндэслэн энэ зургийг хүрэл зэвсгийн хөгжингүй үед холбогдуулан авч үзлээ.

Түлхүүр үгс: Их Баян уул, Бичигтийн ам, хадны зураг, бамбай, буган хөшөө, хүрэл зэвсгийн үе

Depictions of board games in petroglyphs

Sodnomjamts Damchaabadgar — 2022-12-29

In this article, the representations of board games in the rock paintings found in Mongolia area compared with the findings from other places, and to offer some suggestions are made about the purpose and related chronology. Among them, the depictions in the petroglyphs of Khoroon Oroi mountain in Davst sum, Uvs province, are similar to the board games called “jirgee” related to the Uyghur period, while the depictions in Tevsh mountain in Bogd sum, Uvurkhangai province, Tehtien Khutel in Davst sum, Uvs province, and Buvuu rock paintings in Zavkhan sum, are similar to the Liao period tomb and It is similar to a board game called a “buga” found in the medieval city of Kharkhorum. At present, in the Mongolian territory, in the Xiongnu, Turkic, Uyghur, Khitan and Mongolian empires, many board games and piece have been found and there are also many evidences of these being carved into rock paintings for the purpose of playing games or some kind of symbol. The above facts are an important tool to show the extent of the intellectual culture of the ancient nomads who lived in Mongolia, and it also shows that we Mongolians are a people with a centuries old rich tradition of board games.

Хадны зураг дахь хөлөгт тоглоомын дүрслэлүүд

Товчлол. Энэхүү өгүүлэлд Монгол нутгаас илэрч олдсон хадны зураг дахь хөлөгт тоглоомын дүрслэлүүдийг бусад газрын биед олдворуудтай харьцуулан үзэж зургийн утга агуулга, холбогдох он цагийн талаар зарим саналыг дэвшүүлжээ. Эдгээрийн дотроос Увс аймгийн Давст сумын Хороон орой уулын хадны зураг дахь дүрслэл нь Уйгурын үед холбогдох жиргээ хэмээх хөлөгт тоглоомуудтай ижилсэж байгаа бол Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уул, Увс аймгийн Давст сумын Тэхтийн хөтөл, Завхан сумын Бувуугийн хадны зураг дахь дүрслэлүүд Ляо улсын үеийн бунхан болон дундад зууны үеийн Хархорум хотоос олдсон буга хэмээх хөлөгт тоглоомтой төстэй байна. Одоогийн байдлаар монгол нутгаас НТӨ I зуунаас НТ XIV зуун хүртлэх хугацаанд хамаарах олон тооны хөлөгт тоглоомын олдворууд илэрч олдсоноос гадна хадны зурагт бас сийлж үлдээсэн хэд хэдэн шинэ баримт байна.

Түлхүүр үгс: Хадны зураг, Уйгурын хаант улс, хөлөгт тоглоом, жиргээ, уулын буга

Xiongnu dwelling in Zuun Baidlag River

Galdan Ganbaatar — 2022-12-29

From 2011 to 2019, the research team of the Mongolian-Japanese joint project “History of Ancient Мongolian’ Production” project, which worked in the Zuun Baidlag River, Mungunmorit soum, Tuv province. In 2016, the survey team were found some Xiongnu sherds belonging spread over an area of 0.229 hectares from close the that furnace of the clay production. Next (2017) year they’re did a small test excavation and found good footprint of ancient people semi-ground dwelling. In 2018, an 8x8 m area (64 m2) was excavated and a rectangular semi-ground dwelling was discovered without any furnace and heating systems. The most common material in the cultural layer is fragment of potteries and roof tiles. In total, the found has more than 500 fragments, but we collected had just inside in dwelling 100 fragments. The paleozoological remains collection: dog (1), sheep and goat (19 pcs), horse (1) and big faunal (cattle and horse) bones (3 pcs). The C14 analysis of the samples found in that dwelling dated as late 1st century BC to 1st century AD.

Зүүн Байдлагийн гол дахь Хүннүгийн сууц

Товчлол. 2011-2019 онуудад Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын Зүүн Байдлаг голд ажилласан Монгол-Японы хамтарсан “Эртний монголчуудын үйлдвэрлэлийн түүх” төслийн хайгуул судалгааны багийнхан 2016 онд Зүүн Байдлаг голын дунд бие гол гатлах гармын хойд эрэгт байх шавар эдлэл шатаах зуухнаас баруун хойш 300 м зайтай газраас хүннүчүүдийн түүхэнд хамаарах боломжтой ахуй хэрэглээний ваарын хагархай барагцаагаар 0.229 га талбайд тархсан байсныг илрүүлсэн. Тухайн газарт 2017 онд бага хэмжээний сорилын малтлага хийн зүүн урагш чиглэлтэй тэгш өнцөгт хэлбэртэй нүхний толбо илэрснийг 2018 онд 8х8 м хэмжээтэй талбайд малтлага хийн тэгш өнцөгт хэлбэртэй хагас газар сууцыг илрүүлсэн билээ. Тус малтлагаар нийт 500 гаруй шавар эдлэл илрүүлсэн ч бид 100 гаруйг нь цуглуулсан. Мөн малтлагаар цөөн тооны малын яс илэрснээс сууцны шалны төвшнөөс илэрсэн нэгийг дээжинд сонгон радио карбоны задлан шинжилгээгээр он цаг тогтооход НТӨ I зууны төгсгөл НТ I зууны эхэн хэмээн гарсан нь тухайн бүс нутаг байх бусад хүннүгийн археологийн дурсгалуудтай нэгэн үед таарч байгаад нь бид энэхүү сууцыг үйлдвэрлэгч нарийн оромж болов уу гэсэн таамгийг дэвшүүлээд байна.

Түлхүүр үгс: Төв аймаг, Зүүн Байдлагийн гол, хайгуул, хүннү, ваарны хагархай, хагас газар сууц

Qutluq qaghan’s Altar and Monument

Enkhtur Altangerel — 2022-12-29

International Turkic Academy and the Mongolian Academy of Sciences jointly carried out archeological excavation at nine burial sites, which date back to the old Turkic period, in the Nomgon valley in Khashaat soum, Arkhangai aimag (province) in 2019-2022. During the “Nomgon-2” excavations, we conclude that the burial site was dedicated to the restorer of the Second Turkic empire, Elteris, who reigned as Qutluq Qaghan in 682-692, the father of Bilge Qaghan and Kültegin. The capped head and lower part of the Qaghan statue, two smaller pieces of a stone head statue, two stone statues of sheep, a stone statue of a lion with two cubs, roof ceramics, surface ceramics, bricks, a sacred square stone with a center hole, and other historical objects have been found from the sacred sites. At the sacred site’s зэл чулуунаас the seal of the “eshir” (Ashina) royal dynasty was found. The discovery of this stone stele with inscriptions is significant for global nomadic civilization and Turkic studies. During the archeological excavations, it is found for the very first time that the stele, of which two wolves and lotus are inscribed in the upper part, with inscriptions in Old Turkic, Sogdian, and Brahmi scripts. In particular, “Qutluq Qaghan” is clearly written in Old Turkic and Sogdian.

Товчлол. Монгол улсын ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Олон Улсын Түрэг Академи хамтран 2019, 2022 онд Архангай аймгийн Хашаат сумын Номгоны хөндийд эртний Түрэгийн үеийн тахилын онгон цогцолборт археологийн хайгуул, малтлага судалгааг хийсэн юм. «Номгон-2» тахилын онгон цогцолборт хийсэн малтлагын явцад Түрэгийн хожуу хаант улсыг сэргээн тохинуулагч Кутлук хаанд зориулсан дурсгал болох нь тодорхой болсон. Кутлук «Элтэрис» хаан нь алдарт Билгэ хаан, Күлтегин жанжины эцэг юм. Малтлагаар хүн чулуун хөшөөний малгайтай толгойн болон доод хэсэг, хүн чулууны хоёр толгойн хугархай, хоёр чулуун хонь, хоёр гүентэй чулуун арслан, дээврийн ваар, нүүр ваар, тоосго, дундаа нүхтэй тахилын шоо чулуу зэрэг эд өлгийн зүйлийг илрүүлсэн юм. Мөн зэл чулуунаас «эшир» (ашина) аймгийн янгир тамга олдсон. Нүүдлчдийн түүхэнд тэр тусмаа Түрэг судлалын хувьд бичээстэй гэрэлт хөшөө шинээр олдож байгаа нь онцгой шинэ нээлт болж байна. Археологийн малтлагын явцад гэрэлт хөшөөний дээд хэсэгт нь хос чоно, бадамлянхуа цэцгийн дүрс сийлсэн бөгөөд эртний Түрэг, Согд, Брахми бичгээр сийлсэн хос хэлний бичээс бүхий гэрэлт хөшөө анх удаа олдож байгаа юм. «Кутлук каган» гэсэн бичээс нь эртний Түрэг, Согд бичгийн хэсэгт хос хэлээр тод бичигджээ.

Кутлуг хааны тахилын онгон цогцолбор, гэрэлт хөшөө

Түлхүүр үгс: Кутлук каган, Елтерис каган, эртний Түрэг бичиг, Согд бичиг, Брахми бичиг, гэрэлт хөшөө, эртний түрэгийн тахилын онгон цогцолбор, чулуун арслан, чулуун хонь, шоо чулуу, дээврийн нүүр ваар, тоосго

Regarding the Tamghas of the Tatars

Batbold Gonchig — 2022-12-29

The Turkic-Uyghur period stamped stele located in the eastern region of Mongolia are intriguing. Three tamghas discovered by doctor Bayar D. in 1986 in Khundlun Khavtsal (gorge) of Dariganga Sukhbaatar province are genuine Tatar tamghas. These seals, found in the horse tamghas of Tang Hui Yao’s nomads, among the horses given by the Tatabi, indicates that these tamghas may be related to the Tatars. It is also depicted in a collection of tamghas carved on a rock concerning war and great Khuraltai related to the Turkic-Uyghur period.

Татарын тамганы тухайд

Товчлол. Монголын түүхийн Түрэг, Уйгурын үеийн Татар аймгуудын бичгийн сурвалж ховор тул тэдний талаарх цөөн хэдэн судалгааг эс тооцвол өнөөг хүртэл тодорхойгүй хэвээр байна. Тиймээс Монгол улсын нутгаас илэрч олдоод буй тухайн үеийн тамгануудад харьцуулсан судалгаа хийхэд зарим бүлгүүд тодорч харагдаж байна. Монголын Дорнод бүсэд буй тамгуудаас Татар аймгийн тамгуудыг тодруулсанаар археологийн зарим дурсгалуудыг өөрөөр тайлбарлаж болох юм. Өөрөөр хэлбэл Хятадын Тан улсад тушааж байсан адууны дунд Татаби нарын адуунд Татар тамгууд хамтаар тэмдэглэгдсэн байна хэмээн үзлээ.

Түлхүүр үгс: Татар, Түрэг, Уйгур, аймгийн тамга, адууны тамга, Татар тамга, Татаби

Research of Mongol graves in Uvur Delger Mountain

Batbold Natsag — 2022-12-29

In 2020, as part of the custom project “Nobility of the Mongolian Empire”, the field research department of the Institute of Archeology of the MAS, in 2020, excavated 8 graves related to the Mongol period in Uvur Delger Mountain in the Sumber Sum area of Govsumber Province. Human and animal bones were found. Based on the study of animal bones, the authors tried to explain the meaning of the anklets found in Mongol graves in connection with the idiom “grandson to hold mouth”. Also, this article discusses the use of horse bones in the burial rituals of that time, and the fact that the practice of horse bones has been handed down since the Bronze Age.

Өвөр дэлгэр уулын монгол булшны судалгаа

Товчлол. “Монголын эзэнт гүрний язгууртан” захиалгат төслийн хүрээнд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн хээрийн шинжилгээний анги 2020 онд Говьсүмбэр аймгийн Сүмбэр сумын нутагт орших Өвөр дэлгэр ууланд Монголын үед холбогдох 8 булш малтан судалж сумны зэв, төмөр хайч, төмөр илүүр зэрэг олдвор илрүүлснээс гадна булш тус бүрээс хүн, малын яс илэрч олджээ. Зохиогчид малын ясны судалгаанд тулгуурлан Монгол булшинд дагалдуулдаг шагайт чөмөгний учир холбогдлыг “ам барих ач” гэдэг хэлц үгтэй холбон тайлбарлах оролдлого хийсэн байна. Мөн энэ өгүүлэлд тухайн үеийн оршуулгын зан үйлд адууны ясаар тахил үйлдэж байсан талаар авч үзсэн байна.

Түлхүүр үгс: Өвөр дэлгэр уул, Монгол булш, малтлага судалгаа, шагайт чөмөг, малын яс

Two bronze seals related to the Mongolian Empire and Ming dynasty

Munnkhhbayar Lkhagvadorj — 2022-12-29

The purpose is to determine the exact dates of the two bronze seals kept in the museum fund of Uvurkhangai aimag and to consist of them into our research. On or after reading the Chinese inscriptions on these two seals, it became clear that these seals were important documents in the history of Mongolia during the Mongol Empire and its aftermath, also, especially during the Ming Dynasty. The first seal dated the first year of Huang-ch’ing 皇慶 [1312] remains the administrative official seal of the Judicial proceeding office one of the special units of Ling-bei Province during the Yuan Dynasty, (the administrative and governments unit occupied approximately the area of present-day Mongolia), was it first found and identified in Mongolia. The second seal dated the first year of Yong-Le [1403] an army seal of the header of the centurion family “Xing zhou” one of the special military organizations during the early Ming dynasty.

Монголын эзэнт гүрэн болон Мин улсын үед холбогдох хоёр хүрэл тамга

Товчлол. Өвөрхангай аймгийн музейн сан хөмрөгт хадгалагдаж буй хоёр хүрэл тамганы он цагийг нарийвчлан тогтоож, судалгааны эргэлтэд оруулахыг зорилоо. Тус тамганууд дээр буй нангиад бичээсний уншлагаас үзвэл энэхүү тамганууд Монголын эзэнт гүрний хийгээд түүний дараахан үеийн монголын түүхийн чухал баримт болох нь тодорхой болов.

Түлхүүр үгс: Хүрэл тамга, Юань гүрэн, Давааны арын муж, Линбэй, Мин улс, Шин жоу

A Horse whip found an Ancient Nomadic Burials

Khurelsukh Sosorbaram — 2022-12-29

This is article ancient nomadic whip. From time immemorial, nomads have used and developed a variety of equipment to suit the specifics of their use of horses for riding. One of them is a whip. The whip is traditionally made of solid wood with a strap and a tie. Archaeological excavations have shown that whip-related artifacts have been found in ancient tombs, but there have been a number of cases where whip trees have been found in rock burials, a unique form of nomadic burial. Based on these findings, a whip, a type of horse equipment, is described. According to the materials the ancient whip tree was found in 1 stone tomb from the Xiongnu period, 1 from the related rock burials in the Ancient Turkic period, 4 from the rock burials in the Great Khitan state, 3 from the Mongols period rock burials, and a total of 9 items were artifacts.

Эртний нүүдэлчдийн ташууртай холбогдох олдворууд

Товчлол. Нүүдэлчид нэн эрт цагаас адууг уналга эдэлгээнд хэрэглэх явцдаа хэрэглээний онцлогт тохирсон олон төрлийн тоног хэрэгслийг бүтээн бий болгож, хөгжүүлэн уламжилсаар иржээ. Тэдгээр бүрдэл хэсгийн нэг нь ташуур юм. Ташуурын ишийг ширхэг нягт модоор, сагалдарга болон зангиаг сураар хийдэг уламжлалтай. Археологийн судалгаагаар эртний чулуун дарааст булшнаас ташууртай хамааралтай олдвор олдоод байх нөхцөл тун бага ч нүүдэлчдийн өөр нэг оршуулгын өвөрмөц хэлбэр болох хадны оршуулгаас ташуурын мод илэрсэн хэд хэдэн тохиолдол байдаг. Эдгээр олдворт тулгуурлан адууны тоног хэрэгслийн нэг ташуурын талаар өгүүллээ.

Түлхүүр үгс: Эртний нүүдэлчдийн ташуур, дундад зууны үед ташуурыг уран зургийн дурсгалд дүрсэлсэн нь, ташууртай холбогдох зарим зан үйл.