Studia Archaeologica

Paleolithic cultures and ancient human migrations in Mongolia

Zoljargal Altanbayar — 2023-06-30

As part of their ongoing evolutionary process, human ancestors made numerous migrations from the lands where they first appeared. This process depended directly on human population growth, and natural and climatic factors. Early human settlement in Central and Northeast Asia dates to the Lower Paleolithic, therefore, additional migrations in this region occurred during the Middle and Upper Paleolithic periods. This was, perhaps, due to favorable circumstances for early human settlement in Mongolia during the Pleistocene epoch. The migrations of human ancestors in Mongolia are also apparent in other areas of Asia; here we focus on the archaeological signature of ancient populations in Mongolia.

Монгол нутаг дахь палеолитын соёл ба эртний хүний шилжилт хөдөлгөөн

Товчлол: Эртний хүн түүхэн хөгжлийн явцдаа анх үүсэн бий болсон нутгаас хэд хэдэн удаагийн томоохон нүүдлийг хийсэн байдаг. Энэ нь хүний өсч үржих үйл явц болон байгаль, цаг уурын хүчин шалтгаанаас шууд хамааралтай байсаар ирсэн. Төв болон Зүүн хойд Азийн бүс нутаг эртний хүн суурьшсан цаг хугацаа доод палеолитын үеэс эхлэлтэй. Харин үүнээс хойш энэ бүс нутагт дахин нүүдлэн ирсэн цаг хугацаа дунд, дээд палеолитын үед ажиглагддаг. Монгол оронд плейстоцены үед эртний хүн суурьшихад хамгийн таатай нөхцөлийг бүрдүүлсэн газруудын нэг байсантай холбоотой хэмээн үзсэн болох юм. Монгол нутагт байсан эртний хүмүүсийн их нүүдэл Ази тивийн бусад газар нутагт ч нүүдлэн суурьшсан нүүдлийн зам ажиглагдаж байна. Бидний өгүүлэн буй сэдэв нь Монгол оронд эртний хүний үлдээсэн дурсгалууд дээр тулгуурлан тархалт суурьшлын талаар өгүүлэн бичлээ.

Түлхүүр үг: Палеолит, Шилжилт хөдөлгөөн, Чулуун зэвсгийн хэв шинж, Леваллуагийн арга, Мусьтен зэвсэг

A Newly discovered neolithic site from the south bank of the Kherlen river

Lkhundev Guunii — 2023-06-30

More than 1,000 sites related to the Paleolithic, Mesolithic, and Neolithic periods have been discovered and recorded in the territory of Mongolia. These sites are principally found along large and small river valleys, in sheltered areas, near sand dunes, or around ancient lakes and other bodies of water. The artifacts from most of these sites consist of stone tools and pottery shards. These assemblages are often found on the surface in the form of in situ settlements, with most being considered to be Holocene in age. In addition to the above-mentioned artifacts, it is common to find many types of artifacts made of beads, bronze, cast iron, and iron, as well as human and animal bones. The mixing of related artifacts from different periods of history in a certain place is undoubtedly related to the unique climatic conditions of Mongolia that hinder sedimentation or cause erosion, resulting in the formation of these archaeological palimpsests. Archaeological survey and excavation suggest that the areas around prehistoric sand dunes near lakes and rivers seems to have been a favorable environment for hunter-gatherer activities in the region during the Holocene. This association represents a critical opportunity for reconstructing the past lifeways of these ancient peoples. One of these sites lies in the basin of Kherlen River, which originates from the Khentii Mountains and flows through the eastern region of Mongolia. Here we have collected a total of 153 artifacts from an area called Khalgaityn Bulan located on the south bank of the Kherlen River in Khulunbuir township, Dornod Province. Among the finds there are 12 cores, including 6 preforms, 5 narrow-faced cores, 2 wedge-shaped cores, 3 cone-shaped cores, and 1 microcore. The collection of 85 tools consists mainly of various small scrapers, while there are tools that are fully representative of the Neolithic period, such as arrowheads, fragments of chipped adze, beveled points, notched tools, borers, retouched blades, grinding slabs, and handstones. However, blades make up 78.8% of the lithic production activities preserved at the site. Based on the primary knapping method, the type of tools, the size and the production of industry, the artifact assemblage from Khalgaityn Bulan is considered to be related to a developed stage of the Neolithic period.

Хэрлэн голын баруун эргээс шинээр илрүүлсэн неолитын дурсгал

Товчлол: Монгол орны нутаг дэвсгэрээс эдүгээ чулуун зэвсгийн хуучин, дунд, шинэ үед холбогдох 1000 гаруй дурсгалт газар илрүүлж, бүртгэн баримтжуулаад байна. Дурсгалт газрууд нь ихэвчлэн том, жижиг голын хөндий дагуу, нөмөр нөөлөг газарт эсвэл эртний нуур цөөрөм, хуурай сайрын эргэн тойрноос илэрч олддог байршил зүйн нийтлэг байдал ажиглагддаг. Үүнээс ил усны дэргэдэх элсэн тарамцаг, манхны ойр орчмоос гол төлөв мөстлөгийн дараах үед холбогдох чулуун зэвсгийн олдвор, шавар савны хагархай газрын хөрсөн дээр тархсан байдалтай, ил суурингийн хэлбэрээр орших онцлог хэв шинж бий. Ийм дурсгалт газраас дээр дурдсан олдворуудаас гадна хүн, амьтны яс, элдэв янзын сувс, хүрэл, ширэм, төмрөөр хийсэн олон төрлийн олдвор илэрч олдох нь түгээмэл байдаг. Тодорхой нэг газарт түүхийн өөр өөр цаг үед холбогдох олдворууд холилдон байх нь Монгол орны уур амьсгалын өвөрмөц нөхцөл хийгээд тухайн дурсгал агуулж буй газрын гадаргын онцлогтой холбоотой нь дамжиггүй юм. Ил усны дэргэдэх элсэн тарамцаг, манхан орчмын газар нь мөстлөгийн дараах үеийн ан гөрөө болон түүвэрлэх аж ахуй эрхлэгчдийн хувьд амьдрахад таатай орчин бүрдсэн газрын нэг байсан төдийгүй тухайн үеийн хүмүүсийн ахуй амьдралын дүр зураглалыг сэргээн босгох үндэс суурийн нэг нь болдог. Ийм дурсгалт газруудын нэг бол Хэнтий нуруунаас эх авч Монгол орны зүүн бүс нутгийг дамжин урсах Хэрлэн голын сав нутаг юм.

Бид энэхүү өгүүлэлд Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр сумын нутаг, Хэрлэн голын баруун эрэгт орших Халгайтын булангаас шинээр илрүүлсэн дурсгалт газраас түүвэрлэн цуглуулсан олдвор, хэрэглэгдэхүүн (чулуун эдлэл 133, ваар савны хагархай 20 гаруй)-д хийсэн дүн шинжилгээний үр дүнг танилцуулж байна. Чулуун зэвсгийн олдвор нь бүхэлдээ неолитын хэв шинжийг агуулжээ. Анхдагч цуулалт нь тайрдсан болон шаантган үлдэц хийхэд зориулагдсан бэлдэц, үлдцээр илэрхийлэгдэнэ. Багаж зэвсгийн ихэнх хувийг жижиг хэмжээтэй төрөл бүрийн хусуур зэвсэг бүрдүүлэх бол зэв, зуулга ир, ялтсан зэв, холтослуур, цоолтуур, шөвөг, ооль, хосолмол зэвсэг, иртэй ялтас, иртэй цуулдас, самбар болон нүдүүр чулуу зэрэг неолитын үеийг бүрэн төлөөлөх эдлэл байгааг тодорхойлов.

Түлхүүр үг: Халгайтын булан, шинэ чулуун зэвсэг, үлдэц, зэвсэг, ваар савны хагархай

Archаeology of the ikhnart stone:Ikheryn us site-1

Dalantai Sarantuya — 2023-06-30

This article describes artifacts found at the site in Ikh Nartyn chuluu, Ikheryn Khudag Site-1. This article presents some results of our classification of 181 stone tools found at the Ikheryn us Site-1 located in Dalanjargalan soum of Dornogowi aimag in 2019. We discovered 8 kinds of scrapers in this assemblage. Among the stone tools of this site, macro blade core from the end of the Upper Paleolithic period, but the size is very small and the method of making is unique, but similar to the stone tool production method of our country and neighboring regions during the Neolithic period. Therefore, Ikheryn us Site-1 (B-158) stone tool site is considered to be a settlement belonging to the late Neolithic period (4500-3500 BCE).

Ихэрийн усны шинэ чулуун зэвсгийн үеийн 1-р суурин

Товчлол. Дорноговь аймгийн Даланжаргалан сумын нутаг Их Нартын чулуунд археологийн үе үеийн дурсгал олон тоотой байдаг. 2010 оноос Монгол-Америкийн хамтарсан археологийн судалгааны экспедиц энд хайгуул судалгаа хийж, олон зуун дурсгалт газрыг илрүүлэн, судалж байна. Тус өгүүлэлд 2019 онд Их нартын чулуунаас шинээр олж илрүүлсэн Ихэрийн усны 1-р бууцын чулуун зэвсгийн олдвор хэрэглэгдэхүүний харьцуулсан судалгааны талаар өгүүлж байна. Энэ бууцнаас 181 ширхэг чулуун зэвсгийн эд өлөг түүвэрлэн цуглуулсан юм. Тухайн газарт эрт үед амьдарч, чулуун зэвсгээ үлдээсэн хүмүүсийн багаж зэвсэг үйлдвэрлэх арга ажиллагааг цуглуулсан эд өлгийн зүйлээс тодруулах оролдлого хийсэн бөгөөд хэдийгээр үлдэц, бэлдэц цөөн байгаа хэдий ч цуулдасны үйлдвэрлэлийг бүрэн дүүрэн илэрхийлэх залтас, ялтас олон тоогоор илэрсэн юм. Багаж зэвсгийн хувьд хусуур зонхилох ба нийт найман төрөлд хуваагдаж байна. Өгүүлэн буй газрын чулуун зэвсгийн дотор дээд палеолитын үеэс эхлэлтэй шаантган үлдэц байх хэдий ч хэмжээ маш жижиг, хийх аргын хувьд эрс ялгарч байна. Ихэрийн усны 1-р бууцны чулуун зэвсэг хийх арга нь манай улс болон хөрш зэргэлдээх бүс нутгийн неолитын үйлдвэрлэлтэй адил байна. Тиймээс Ихэрийн усны чулуун зэвсгийн дурсгалт газрыг шинэ чулуун зэвсгийн хөгжингүй үед (НТӨ 4500-3500) хамаарах суурин-дархны газар хэмээн үзэж байна.

Түлхүүр үг: Их Нартын чулуу, Ихэрийн ус, үлдэц, хусуур, цоолтуур, сумны зэв, ялтас, залтас

The newly discovered deer stones from the Uvs aimag

Sodnomjamts Damchaabadgar — 2023-06-30

Deer stone is a depiction of elegant artistic illustrations of deer and other animals and that was widespread throughout Mongolia and neighboring regions during the Late Bronze Age (13th-7th century BC). In recent years, as a result of extensive archaeological investigation in the northwestern region of Mongolia, a large number of new deer stones were discovered, which expands distribution and density of deer stones and provides new materials and insights into culture’s social understandings. In this article, we discussed 21 newly discovered deer stones that were found from the Uvs aimag in 2022. The Deer stone site Ivgeel contains the most number of deer stones in this region and the 4th deer stone stands in the center is taller than others and depicts numerous images, which might have been dedicated to the most high-status person. Moreover, it has revealed ochre paintings on carved images which are rarely encountered on deer stones.

Увс аймгийн нутгаас шинээр илрүүлсэн буган хөшөөд

Товчлол. Энэхүү өгүүлэлд 2022 оны хээрийн судалгааны явцад Увс аймгийн Малчин, Өмнөговь, Сагил, Тариалан, Ховд, Хяргас зэрэг сумдын нутгаас шинээр илрүүлсэн 21 тооны буган хөшөөний тархалт, дүрслэлийн онцлогийн талаар өгүүлжээ. Евроазийн тал нутагт хүрлийн хожуу үе буюу НТӨ XIII-VII зууны үед өргөн тархсан гайхамшигт нэгэн дурсгал бол буган хөшөө бөгөөд дайчин баатар эрийг төлөөлүүлэн дүрсэлсэн чулуун хөшөө мөн болохыг ихэнх судлаачид дэмжсэн байдаг. Монголын баруун хойд бүс нутагт сүүлийн жилүүдэд археологийн судалгаа өргөн хүрээтэй хийгдсэний үр дүнд шинээр олон тооны буган хөшөөд илэрч олдож буй бөгөөд бид өмнөх судалгааны хэрэглэгдэхүүнийг шинэ материалаар нэмж баяжуулах, зарим онцлог дүрслэлийг дэлгэрэнгүй тайлбарлахыг зорьсон болно.

Түлхүүр үг: Буган хөшөө, хүрлийн хожуу үе, зосон будаг, зэр зэвсэг

The Ballod kurgan. Research methods and the reconstruction of the funeral rite

Natalia A. Sutiagina — 2023-06-30

The Ballod Kurgan is the largest tomb among the Xiongnu burials located in the north of Mongolia, in the Noin-Ula Mountains. The study of the famous archaeological site was started with the excavations of the object by A.Ya. Ballod in 1913. Ten years later, in 1924, members of the Mongol-Tibetan expedition led by P.K. Kozlov re-examined the stratigraphy of the kurgan and completed the excavations of the burial chamber. Until the 2010s, the materials of that tomb were practically not taken into account in archaeological research, since information about it was scarce and scattered. The reason was the division of archaeological collections and archival documents among different scientific institutions in the first third of the twentieth century.

A comprehensive analysis of all identified archaeological, written and visual sources made it possible to correct ideas about the stratigraphy of the grave pit, to restore the system of complex ceilings of the wooden burial chamber, to determine the features of its internal structure, and to reconstruct the arrangement of objects in the ‘corridors’ and the inner chamber of the burial structure. The peculiarities of the funeral rite and the set of accompanying inventory make it possible to consider this burial as the main kurgan in the Tzurumte Pad’ and, in general, in the Noin-Ula archaeological complex.

Баллодын булш Оршуулгын зан үйлийн нэхэн сэргээлт түүний судалгааны арга зүй

Товчлол. Баллодын хэмээн нэрлэгдсэн булш нь Монголын хойд хэсэгт орших Ноён уулын хүннүгийн үеийн булшнуудаас хамгийн том нь юм. 1913 онд А.Я.Баллод уг булшийг малтсанаар энэхүү гайхамшигт дурсгалт газрын судалгаа эхэлсэн. Үүнээс арав гаруй жилийн дараа 1924 онд П.К.Козловын удирдсан Монгол-Түвэдийн экспедицийн судлаачид энэхүү булшийг бүрэн хэмжээгээр нь малтан судалж, бунхныг малтаж дуусгасан байна. 2010 оныг хүртэл энэхүү булшны олдвор, эх хэрэглэгдэхүүн археологийн судалгааны эргэлтэд, түүний тухай мэдээлэл бүрэн бус, харилцан адилгүй байсантай холбоотой юм. Энэ нь XX зууны эхний гурван арваныг дуустал хугацаанд археологийн олдвор хийгээд архивын тэмдэглэлүүд нь хэд хэдэн эрдэм шинжилгээний байгууллагуудад байрлаж байжээ.

Археологийн олдворууд дэлгэрэнгүй тэмдэглэлүүдийг нэгтгэн судалсны дунд булшны ерөнхий зохион байгуулалт, онцгой содон хийц бүхий модон бунхны бүтэц, дотоод засал, бунханд хүрэх зам зэргийг сэргээн тодруулах боломжтой болсон. Оршуулгын зан үйл, булшинд дагалдуулсан эд өлгийн зүйлсэд тулгуурлан Ноён уулын Зурамтын аманд орших хүннүгийн язгууртны хамгийн гол дурсгал энэ булш байжээ хэмээн дүгнэж байна.

Түлхүүр үг: Хүннү, Ноён уул, Баллодын булш, Оршуулгын зан үйл, Архивын баримт

An analysis of some artifacts discovered in 2019 from the Khutlug khagan’s memorial complex

Buyankhishig Tserenkhand — 2023-06-30

In 2019, a joint expedition of the Institute of History and Archaeology of the Mongolian Academy of Sciences and the International Turkic Academy excavated and studied a memorial complex related to the Turkic Period in the Nomgon Valley, Khashaat soum, Arkhangai aimag. 9 monuments from the Turkic Period were documented in this site, the monument with number 2 was selected to excavate. A square-shaped granite slab with a hole in the middle was found in this monument, which resembled the square slab of Bilge Khagan’s memorial complex, so it was the main reason that it is considered as a memorial complex devoted to a Turkic Khagans or an aristocrats. There were discovered a lion statue with twin baby lions, and a type of roof ending tile with the form of a beast (zee bad), which are new findings never been found before. The monuments of Nomgon Valley complex consist of earthen ditch, balbal, stone structures of worship, stone statues of lions and sheep show that they belong to the Late Turkic Khaganate period, and it was also proven by the discovery of the Khutlug Khagan’s stele during the excavation completed in 2022. These findings also show the presence of a Buddhist element, a sign of the influence of Buddhism among the Turkic Khagans and nobles.

Кутлуг хааны цогцолбороос 2019 онд илрүүлсэн зарим олдворын судалгаа

Товчлол. Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг, Номгоны хөндийд орших Түрэгийн үед холбогдох дурсгалд 2019 онд ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэн (Тухайн үеийн нэрээр) - Олон Улсын Түрэг Академийн хамтарсан шинжилгээний анги анхны малтлага судалгааг хийсэн билээ. Энд нийт 9 дурсгалыг дугаарлан бүртгэснээс 2 дугаартай дурсгалыг сонгон малтсан юм. Уг дурсгалд дөрвөлжин хэлбэртэй, дундаа нүхтэй засмал чулуу байсан бөгөөд энэ нь Билгэ хааны тахилын онгоны дөрвөлжин хавтан чулуутай ижилсэж байгаа нь үүнийг анх Түрэгийн хаад язгууртны онгон гэж үзэх гол үндэс боллоо. Энэхүү малтлагаас шинээр хос гүегтэй чулуун арслан, араатны (зээ бад) дүрст нүүр ваар зэрэг илэрсэн нь урьд өмнө олдож байгаагүй шинэ хэрэглэгдэхүүн болох юм. Номгоны хөндийн 2-р дурсгал болох шороон далан, зэл чулуу, тахилгын чулуу, арслан, хонь дүрст чулуун хөшөө бүхий уг цогцолборыг эртний Түрэгийн хожуу хаант улсын үед холбогдуулан үзэж байсан нь 2022 оны малтлага судалгааны үр дүнд Кутлуг хааны гэрэлт хөшөө илэрснээр батлагдсан билээ. Мөн дээрх олдворуудад Буддын шашны махбод орсон байгаа нь харагдах ба Түрэгийн хаад язгууртны дунд Буддын шашны нөлөө байсны нэг илрэл болж байна.

Түлхүүр үг: Номгоны хөндий, Түрэгийн язгууртны тахилын онгон, Тангийн соёл, чулуун арслан, нүүр ваар, зээ бад

The runic inscriptions and stamps found at the site of Khar khoroot

Ankhbayar Batsuuri — 2023-06-30

We have discovered a new cultural monument with a runic inscription and stamp at the site of Khar Khoroot in the area of Bayanburd Bag, Buutsagaan soum, Bayankhongor aimag. A preliminary study of the contents of the inscription reveals that it was written about creation of a large number of golden coins. Accordingly, basing on the runic source in the vicinity of the monument and the record of trade in the inscriptions of Kultegin monument, we have reached a conclusion that it is a new fact represented economic trade relations along the westward roads of the Uyghur Khaganate during the reign of Bilge Khan, the late Turkic Khaganate.

Хар хороотын руни бичээс, тамга

Товчлол. Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын Баянбүрд багийн нутаг Хар хороот хэмээх газраас руни бичиг, тамга бүхий шинэ дурсгалыг 2022 онд илрүүллээ. Уг бичээсийн агуулгыг урьдчилсан байдлаар уншихад олон алт дэлдэж зоос бүтээсэн тухай гарч байна. Тиймээс уг дурсгалын ойр орчимд буй руни бичгийн сурвалж хийгээд Күльтегиний хөшөөний бичигт гарч буй худалдаа арилжааны тухай тэмдэглэлд дулдуйдан хожуу Түрэгийн хаант улсын сүүл Билгэ хааны үед, эс бөгөөс Уйгурын хаант улсын өрнө зүгт чиглэсэн их замын дагуух эдийн засаг, арилжаа худалдааны харилцааг илэрхийлсэн шинэхэн баримт хэмээн үзэж байна.

Түлхүүр үг: Хар хороотын бичээс, Хожуу Түрэг, Уйгур, худалдаа арилжаа

Exploring for the desert kite in Altay’s petroglyphs

Tsenguun Ganbold — 2023-06-30

The desert kite is well-known archaeological feature in the Middle East and Western Central Asia, but its role in Mongolia is under-examined. This kind of archaeological feature was distributed over a large geographic area and it is not known whether they represent a single widespread tradition or multiple independent traditions. Desert kites have been dated from the Early Neolithic to the Late Bronze and Early Iron Ages. In this paper, we explore the possibility of identifying similar archaeological site in Mongolia based on comparisons with other regions and related petroglyphs in Altay mountains.

Алтайн хадны зургаас томог зангыг хайж тодруулах нь

Товчлол. Алтайн салбар уулс томоохон хадны зургийн цогцолбор дурсгалаар нэн баялаг бөгөөд хадны зурагт дүрслэгдсэн нэгэн дүрслэлийг нэхэн сурвалжилсан болно. Тус дүрслэл нь хадны зургийн аж ахуйн сэдэвт зохиомжийн [Батболд 2014] ан агнуурын дэд төрөлд хамаарагдах занганы дүрслэл бөгөөд Цагаан салаа, Бичигтийн ам, Ловонгийн нуруу, Халхайтын үзүүр гэх мэт олон газраас олдсон байна. Цаашлаад уг дүрслэл биет дурсгал байж болохыг сурвалжлах явцад Өмнөговь аймгийн Ханхонгор сумын нутгаас сонирхолтой нэгэн дурсгал олдсонтой харьцуулсан ба дараагийн удаа тус газарт сорилтын малтлага хийх санал дэвшүүллээ.

Түлхүүр үг: Монгол Алтай, Хадны зураг, Хоморго ав, Дүрслэл, Цогцолбор дурсгал

Representation of early cattle carts in Mongolian petroglyphs

Tuvshinjargal Tumurbaatar — 2023-06-30

Wheeled transport using cattle and other large bovids is a core element of pastoral tradition in some areas of eastern Eurasia, and recent archaeological data suggests that cattle transport likely served as the earliest form of animal transit in the eastern reaches of the Eurasian steppe. While many rock art images of early cattle show activities such as riding or pack-carrying and horse carts/chariots are common in late Bronze Age imagery, however, almost no direct evidence characterizes the use of wheeled cattle-drawn carts in the region’s archaeological record. In this paper, we synthesize archaeological evidence for cattle-drawn vehicles in ancient Mongolia, including both newly-discovered and previously published petroglyphs. Our results suggest that during the Early Bronze Age (3rd millennium BCE), four wheeled carts likely were pulled by cattle. These images show chronological patterning in their style of depiction, with Early to Late Bronze Age vehicles depicted in dorsal, top-down view, and later images linked to the Early Iron Age and early pastoral empires shown in lateral profile. By the second half of the 2nd millennium BC, rock art imagery shows horses widely used to pull chariots and occupied a special place in social life and with a human consciousness due to their speed which might have caused the scarcity of cattle cart depiction in petroglyphs. In Eurasia since the Early Bronze Age, carts were an important part of burial rituals for most historic periods, and it is likely that some carts depicted in rock paintings are also linked with ritual activity.

Хадны зураг дахь үхэр тэрэгний дүрслэл

Товчлол. Монгол улсын бүс нутгийн хүрээнд үхэр тэрэгний үүсэл, хөгжил болон эртний баримт хэрэглэгдэхүүний талаар тухайлан өгүүлсэн нь үгүй бөгөөд магадгүй хадны зураг дахь үхэр тэрэгний дүрслэл нь морин тэрэгтэй харьцуулахад маш цөөн тоотой илэрч олдсон байдаг тул судлаачдын анхаарлыг тэр бүр татдаггүй байж болох талтай. Энэ удаад бид Монгол улсын нутгаас илэрч олдоод буй хадны зураг дахь 18 үхэр тэрэгний зургийг нэгтгэн авч үзсэн бөгөөд үүнд үхэр тэрэгний хөгжлийн эхэн үе буюу түрүү болон хөгжингүй хүрлийн үеийн 3 (?), хожуу хүрлийн 4, түрүү төмөр болон эртний улсуудын үед холбогдох 8 дурсгалт газрын 11 хадны зургийн үхэр тэрэгний талаар өгүүлэв. Судалгааны үр дүнгээс харахад дэлхий нийтэд тэрэг анх дэлгэрсэн он цагаас төдий л хожуугүй буюу НТӨ III мянган жилийн эхэн үеэс Алтайн бүс нутагт тархсан Афанасьев болон Хэмцэгийн соёлт ард түмэн үхэр тэргийг энэ бүс нутагт анхлан ашиглах болсон байх дүр зураг харагдаж байна. Харин хожуу хүрлийн үе буюу НТӨ II мянганы сүүл хагас НТӨ I мянган жилийн эхэн үеэс хөнгөн тэргэнд адуу хөллөх явдал түгээмэл дэлгэрсэн учир үхрийг тэргэнд хөллөх эсвэл үхэр тэргийг хаданд сийлэх нь ховор байжээ. Хүннү болон эртний улсуудын үеэс босоо мухлагтай эсвэл сүйх тэргэнд адуунаас гадна үхэр хөллөх болсон ба нүүдэлчдийн хөдөлгөөнт амьдралын хэв маягт зохицсон гэр хэлбэрийн жижиг мухлагтай тэрэгний хэлбэр ч энэ үеэс бий болж улмаар Монголын эзэнт гүрний үед олон үхэр хөллөдөг нүсэр том гэр тэргийг ашиглах болжээ.

Эцэст нь тэмдэглэхэд Евразийн бүс нутагт аль түрүү хүрлийн үеэс эхлэн түүхэн ихэнх цаг үед тэрэг нь оршуулгын зан үйлийн нэгэн чухал бүрдэлдэхүүнд багтаж байсан бөгөөд үүний илрэл нь хадны зургийн зарим тэрэгний дүрслэлд ч тусгагдсан байх магадлалтай байна.

Түлхүүр үг: Үхэр тэрэг, гэр тэрэг, хадны зураг, түрүү хүрлийн үе, хожуу хүрлийн үе, хүннүгийн үе

Issue of anomalous names of Archaeological Sites:

Galdan Ganbaatar — 2023-06-30

In the past, researchers has raise their opinions on the fact that the names of archaeological sites in our country are somewhat inadequate, but most of them looked at it superficially from one sided point of view. While it focused more on renaming and changing the name of the archaeological sites, in this time it is not about changing the name of any monument, but it will talk about a slightly different angle of distortion. Specifically, we talked about the distortions that rarely occur in neighboring, regional and even global archaeological monuments, especially in the names of all archaeological sites of the Bronze Age and Early Iron Age in Eastern Mongolia.

The names of cultures and monuments recorded in the neighborhood and region are used as transliterations in the historical records of other countries, while the names of some monuments in our country are still translated and used in foreign archaeological records. One type of site has been used in the country due to its external features, while another monument is still recorded in the annals of our country as well as other foreign countries in 3-4 different translations. I see this as a deviation, and I put forward my proposal after observing that there is a possibility to get out of this problem very simply.

Археологийн дурсгалын нэрийн гажуудал: Дорнод Монголын хүрэл ба түрүү төмрийн үеийн археологийн дурсгалын жишээн дээр

Товчлол. Манай орны археологийн дурсгалуудын нэрс зарим талаараа учир дутагдалтай байгаа талаар өмнө нь судлаачид чамгүй олон удаа хөндөн өөрсдийн саналаа дэвшүүлж байсан ч дийлэнх нь нэг талын өнцгөөс өнгөц харж байсан. Энэ нь дурсгалын нэрийг солих, өөрчлөх тал дээр анхаарч байсан бол энэ удаад бид аливаа дурсгалын нэрийг өөрчлөх тухай биш арай өөр өнцгийн гажуудлын талаар өгүүлэх болно. Тодруулбал, хөрш зэргэлдээ, бүс нутгийн хийгээд бүүр цаашлаад дэлхийн археологийн дурсгалд ховорхон тохиолддог гажуудал манай орны ялангуяа дорнод Монголын хүрэл ба түрүү төмрийн үеийн чулуун байгууламжит бүх археологийн дурсгалын нэрсэнд тохиолдоод байна. Хөрш зэргэлдээ болон бүс нутгийн хэмжээнд бүртгэгдээд байгаа түүхийн олон үеийн дурсгалын нэрс анх өгөгдсөн магадгүй сүүлд шинэчлэгдсэн нэрс ямар нэгэн өөр гадаадын түүх бичлэгт үндсэн дуудлагаараа галиглагдан ашиглагддаг бол манай орны зарим дурсгалын нэр гадаад оронд орчуулагдан ашиглагдсаар байна. Нэг төрлийн дурсгал өөрийн гадаад хэлбэрийн онцлогоороо орон орны түүх бичлэгт тогтсон орчуулгаар хэвшсэн бол өөр нэг дурсгал 3-4 өөр орчуулгаар манай орны төдийгүй бусад гадаад орны түүх бичлэгт бичигдсээр байна. Үүнийг бид гажуудал хэмээн харж байгаа ба маш энгийнээр энэхүү асуудлаас гарах боломж байгааг ажиглан өөрийн саналаа дэвшүүллээ. Мөн цаашид археологийн шинээр илэрсэн дурсгалд нэр өгөх анхан шатны онол, загварын саналыг тусгалаа. Үүнд, Монгол орны нутгаас илрээд буй археологийн дурсгалын нэрийг нэгдүгээрт, гадаад хэлэнд орчуулахгүй байх, хоёрдугаарт, орон нутгийн судлаачид маань оноосон нэрийн дүрмийг баримтлах, цаашдаа шинээр илрүүлсэн дурсгал эсвэл шинэ соёлд тухайн дурсгалын гадаад хэлбэр онцлогт тохирсон нэр бус харин дурсгалыг анх илрүүлсэн малтсан газрын орны нэрийг өгөх тэр дундаа уламжлалт орон нутгийн нэрийг ашиглах нь оновчтой болов уу гэсэн

Түлхүүр үг: Хүрэл ба түрүү төмрийн үе, дорнод Монгол, Дөрвөлжин булш, Шоргоолжин булш, Улаан зуух хэлбэрийн дурсгал, Тэвшийн соёл, хөрвүүлэг